Thực phẩm chức năng hỗ trợ điều trị

Mục lục

ĐẠI CƯƠNG

Thực phẩm (Food)

Trong lĩnh vực thực phẩm chức năng hỗ trợ điều trị, thực phẩm là tất cả các chất đã hoặc chưa chế biến nhằm sử dụng cho con người gồm đồ ăn, uống, nhai, ngậm hay hút.

Ngoài ra, đây còn là những chất được sử dụng để sản xuất, chế biến hoặc xử lý thực phẩm. Nhưng không bao gồm mỹ phẩm hay các chất chỉ dùng như dược phẩm.

Tham khảo thêm: Thực phẩm bổ sung

Nhãn (Label)

Thẻ, dấu hiệu, hình ảnh hoặc một hình thức mô tả được viết, in, ghi, khắc nổi, khắc chìm hoặc gắn vào bao bì thực phẩm.

Đặc biệt, khi nói đến cách chọn thực phẩm chức năng hỗ trợ điều trị thì bao bì rõ ràng, minh bạch sẽ tạo sự an tâm cho người mua.

Nhãn hiệu hàng hóa (Trademark)

Là những dấu hiệu dùng để phân biệt hàng hóa cùng loại của các cơ sở sản xuất kinh doanh khác nhau. Nhãn hiệu hàng hóa có thể là từ ngữ, hình ảnh hoặc sự kết hợp các yếu tố đó được thể hiện bằng một hoặc nhiều màu sắc.

Tham khảo thêm: Dinh dưỡng trong điều trị sau phẫu thuật.

Ghi nhãn (Labelling)

Dùng chữ viết hoặc hình ảnh để trình bày các nội dung của nhãn nhằm cung cấp các thông tin về bản chất sản phẩm đó.

Bao bì (Container)

Vật chứa đựng dùng để chứa thực phẩm thành đơn vị để bán. Bao bì (bao gồm cả các lớp bọc) có thể phủ kín hoàn toàn hoặc một phần thực phẩm.

Bao gói sẵn (Prepackaged)

Việc bao gói trước thực phẩm trong bao bì và sẵn sàng để chào bán cho người tiêu dùng.

Thành phần (Ingredient)

Các chất có trong thực phẩm chức năng hỗ trợ điều trị. Nó bao gồm cả phụ gia thực phẩm được sử dụng trong quá trình sản xuất, chế biến thực phẩm. Và nó có mặt trong thành phẩm cho dù có thể ở dạng chuyển hóa.

Chất dinh dưỡng (nutrient)

Các chất được dùng như một thành phần của thực phẩm chức năng hỗ trợ điều trị nhằm:

Cung cấp năng lượng, hoặc;

Cần thiết cho sự tăng trưởng, phát triển và duy trì sự sống, hoặc;

Thiếu chất đó sẽ gây ra những biến đổi đặc trưng về sinh lý, sinh hóa.

Xơ thực phẩm (fibre)

Chất liệu thực vật hoặc động vật có thể ăn được không bị thủy phân bởi các enzym nội sinh trong hệ tiêu hóa của con người. Và được xác định bằng phương pháp thống nhất.

Xác nhận (claim)

Việc ghi nhãn nhằm khẳng định một thực phẩm có những chỉ tiêu chất lượng riêng biệt. Nó liên quan đến sự biến đổi về nguồn gốc, thuộc tính dinh dưỡng, bản chất tự nhiên, đặc điểm chế biến, thành phần cấu tạo của thực phẩm đó.

Định nghĩa về thực phẩm chức năng

Quan điểm của các nước phát triển

Cho đến nay chưa có một tổ chức quốc tế nào đưa ra định nghĩa đầy đủ về thực phẩm chức năng. Mặc dù đã có nhiều Hội nghị quốc tế và khu vực về thực phẩm chức năng. Thuật ngữ “Thực phẩm chức năng hỗ trợ điều trị”, mặc dù chưa có một định nghĩa thống nhất quốc tế, nhưng được sử dụng rất rộng rãi ở nhiều nước trên thế giới.

Các nước châu Âu, Mỹ, Nhật: định nghĩa thực phẩm chức năng là một loại thực phẩm ngoài 2 chức năng truyền thống là: cung cấp các chất dinh dưỡng và thỏa mãn nhu cầu cảm quan. Còn có chức năng thứ 3 được chứng minh bằng các công trình nghiên cứu khoa học như tác dụng giảm cholesterol, giảm huyết áp, chống táo bón, cải thiện hệ vi khuẩn đường ruột…

Tham khảo thêm: Phân loại thực phẩm chức năng

Hiệp Hội thực phẩm sức khỏe và dinh dưỡng thuộc Bộ Y tế Nhật Bản, định nghĩa

“Thực phẩm chức năng là thực phẩm bổ sung một số thành phần có lợi hoặc loại bỏ một số thành phần bất lợi. Việc bổ sung hay loại bỏ phải được chứng minh và cân nhắc một cách khoa học và được Bộ Y tế cho phép xác định hiệu quả của thực phẩm đối với sức khỏe”.

Viện Y học thuộc viện Hàn lâm Khoa học quốc gia Mỹ, định nghĩa

Thực phẩm chức năng là thực phẩm mang đến nhiều lợi ích cho sức khỏe. Là bất cứ thực phẩm nào được thay đổi thành phần qua chế biến hoặc có các thành phần của thực phẩm có lợi cho sức khỏe ngoài thành phần dinh dưỡng truyền thống của nó.

Hiệp Hội thông tin thực phẩm quốc tế (IFIC), định nghĩa

“Thực phẩm chức năng là thực phẩm mang đến những lợi ích cho sức khỏe vượt xa hơn dinh dưỡng cơ bản”.

Australia, định nghĩa

Thực phẩm chức năng là những thực phẩm có tác dụng đối với sức khỏe hơn là các chất dinh dưỡng thông thường. Thực phẩm chức năng là thực phẩm gần giống như các thực phẩm truyền thống. Nhưng nó được chế biến để cho mục đích ăn kiêng. Hoặc tăng cường các chất dinh dưỡng để nâng cao vai trò sinh lý của chúng khi bị giảm dự trữ. Thực phẩm chức năng là thực phẩm được chế biến, sản xuất theo công thức. Chứ không phải là các thực phẩm có sẵn trong tự nhiên”.

Hiệp Hội nghiên cứu thực phẩm Leatherhead (châu Âu), định nghĩa

Cho rằng khó có thể định nghĩa thực phẩm chức năng vì sự đa dạng phong phú của nó. Các yếu tố “chức năng” đều có thể bổ sung vào thực phẩm hay nước uống. Tổ chức này cho rằng: “Thực phẩm chức năng là thực phẩm được chế biến từ thức ăn thiên nhiên. Được sử dụng như một phần của chế độ ăn hàng ngày và có khả năng cho một tác dụng sinh lý nào đó khi được sử dụng”.

Rober Froid M, định nghĩa

Tại Hội nghị quốc tế lần thứ 17 về dinh dưỡng (ngày 27 – 31/8/2001) tại Viên (áo) trong báo cáo “Thực phẩm chức năng: Một thách thức cho tương lai của thế kỷ 21” đã đưa ra định nghĩa. “Một loại thực phẩm được coi là thực phẩm chức năng khi chứng minh được rằng nó tác dụng có lợi đối với một hoặc nhiều chức phận của cơ thể ngoài các tác dụng dinh dưỡng, tạo cho cơ thể tình trạng thoải mái, khỏe khoắn và giảm bớt nguy cơ bệnh tật”.

Bộ Y tế Việt Nam, định nghĩa

Thông thư số 43/2014/TT-BYT ngày 24 tháng 11 năm 2014 về việc “Quy định về quản lý thực phẩm chức năng” đã đưa ra định nghĩa:

Thực phẩm bổ sung (Supplemented Food) là thực phẩm thông thường được bổ sung vi chất và các yếu tố có lợi cho sức khỏe như vitamin, khoáng chất, axit amin, axit béo, enzym, probiotic, prebiotic và chất có hoạt tính sinh học khác.

Thực phẩm bảo vệ sức khỏe là sản phẩm được chế biến dưới dạng viên nang, viên hoàn, viên nén, cao, cốm, bột, lỏng và các dạng chế biến khác có chứa một hoặc hỗn hợp của các chất sau đây:

a) Vitamin, khoáng chất, axit amin, axit béo, enzym, probiotic và chất có hoạt tính sinh học khác;

b) Hoạt chất sinh học có nguồn gốc tự nhiên từ động vật, chất khoáng và nguồn gốc thực vật ở các dạng như chiết xuất, phân lập, cô đặc và chuyển hóa.

Thực phẩm chức năng là loại thực phẩm nằm giới hạn giữa thực phẩm và thuốc. Thực phẩm chức năng thuộc khoảng giao thoa giữa thực phẩm và thuốc. Vì thế người ta còn gọi thực phẩm chức năng là thực phẩm – thuốc.

Tuy nhiên, thực phẩm chức năng (Functional Food) khác với thực phẩm truyền thống (Food)

Được sản xuất, chế biến theo công thức riêng phù hợp cho từng nhóm đối tượng. Bổ sung một số thành phần có lợi hoặc loại bớt một số thành phần bất lợi (để kiêng). Việc bổ sung hay loại bớt phải được chứng minh và cân nhắc một cách khoa học. Và nó phải được cơ quan nhà nước có thẩm quyền cho phép (thường là phải theo tiêu chuẩn).

Có tác dụng với sức khỏe nhiều hơn là các chất dinh dưỡng thông thường. Nghĩa là, nó ít tạo ra năng lượng cho cơ thể như các loại thực phẩm truyền thống. Nó tác dụng với một hay một số chức năng sinh lý của cơ thể.

Liều sử dụng thường nhỏ, thậm chí tính bằng miligram, gram như là thuốc.

Đối tượng sử dụng có chỉ định rõ rệt trong hướng dẫn của nhà sản xuất. Như người già, trẻ em, phụ nữ tuổi mãn kinh, người có hội chứng thiếu vi chất, rối loạn chức năng sinh lý nào đó…

Thực phẩm bảo vệ sức khỏe thường được sản xuất theo công thức cụ thể. Bổ sung thành phần có lợi hoặc loại bỏ yếu tố bất lợi. Và có tác dụng chuyên biệt đối với sức khỏe chứ không chỉ cung cấp năng lượng.

Khác với thuốc

Nhà sản xuất công bố là “thực phẩm”, không có tác dụng điều trị trực tiếp. Người tiêu dùng có thể dùng lâu dài, an toàn, không cần kê đơn. Trong khi đó, thuốc là sản phẩm y tế có chỉ định, liều dùng và chống chỉ định rõ ràng.

Ví dụ: trà bạc hà: nếu ghi trên nhãn: nước uống giải nhiệt, thì là “thực phẩm”. Nếu ghi trên nhãn là chỉ định điều trị rối loạn dạ dày, thì là “thuốc”.

Có thể sử dụng thường xuyên, lâu dài nhằm nuôi dưỡng (thức ăn qua sonde), bổ dưỡng hoặc phòng ngừa các nguy cơ gây bệnh… Mà vẫn an toàn, không có độc hại, không có phản ứng phụ.

Người tiêu dùng có thể tự sử dụng theo “hướng dẫn cách sử dụng” mà không cần kê đơn.

Xem thêm: Giá trị dinh dưỡng của một số thực phẩm

TÌNH HÌNH PHÁT TRIỂN CỦA THỰC PHẨM CHỨC NĂNG

Sự hình thành và phát triển trên thế giới

Từ vài thập kỷ qua, thực phẩm chức năng phát triển nhanh chóng trên toàn thế giới. Sự phát hiện tác dụng sinh năng lượng và vai trò các thành phần dinh dưỡng thiết yếu rất quan trọng. Nó đã giúp loài người từng bước hiểu được các bí mật của thức ăn. Và kiểm soát được nhiều bệnh tật – vấn đề sức khỏe liên quan.

Con người mặc dù sử dụng thực phẩm hàng ngày nhưng vẫn chưa hiểu biết đầy đủ về chúng. Các thành phần các chất dinh dưỡng trong thực phẩm như thế nào? Tác động của thực phẩm tới các chức năng sinh lý của con người ra sao?

Quan niệm “thức ăn là thuốc” từ cổ đại

Các đại danh y như Hippocrates, Tuệ Tĩnh đều quan niệm “thức ăn là thuốc, thuốc là thức ăn”. Loài người ngày càng phát triển, mô hình bệnh tật cũng thay đổi theo. Cùng với sự già hóa dân số, tuổi thọ trung bình tăng, lối sống thay đổi. Theo đó, các bệnh mạn tính liên quan đến dinh dưỡng và thực phẩm, lối sống ngày càng tăng.

Việc chăm sóc, kiểm soát bệnh đặt ra nhiều vấn đề lớn cho y học và phúc lợi xã hội. Người ta thấy rằng, chế độ ăn có vai trò quan trọng trong việc phòng ngừa và xử lý với nhiều chứng, bệnh mạn tính. Đó là hướng nghiên cứu và phát triển cho một ngành khoa học mới, khoa học thực phẩm chức năng.

Việc sử dụng thực phẩm để bảo vệ sức khỏe, phòng bệnh và trị bệnh đã được khám phá từ hàng ngàn năm trước công nguyên ở Trung Quốc, Ấn Độ và Việt Nam. Ở Phương Tây, Hippocrates đã tuyên bố từ 2500 năm trước đây. Với câu nói “Hãy để thực phẩm là thuốc của bạn, thuốc là thực phẩm của bạn”.

Thị trường thực phẩm chức năng toàn cầu

Người Á Đông đã ứng dụng thuyết Âm – Dương và Ngũ hành để chọn và chế biến thực phẩm. Đặc tính “Âm” miêu tả thực thể vật chất như các chất dinh dưỡng. Đặc tính “Dương” miêu tả chức năng như năng lượng.

Các nhà khoa học Đông y cũng đã chia các đặc tính của thực phẩm. Như vị, màu, các đặc tính của khí hậu, mùa, hướng và các nội tạng của cơ thể tương ứng với các can của Ngũ hành.

Mối quan hệ màu, vị, khí hậu, mùa, hướng và ngũ hành

Các can ngũ hành	Vị	Màu	Khí hậu	Mùa	Hướng
Mộc	Chua	Xanh	Gió	Xuân	Đông
Hỏa	Đắng	Đỏ	Nóng	Hạ	Nam
Thổ	Mặn	Vàng	Ẩm	Hạ muộn	Trung tâm
Kim	Cay	Trắng	Khô	Thu	Tây
Thủy	Ngọt	Đen	Lạnh	Đông	Bắc

Mối quan hệ các tạng cơ thể và ngũ hành

Các can ngũ hành	Tạng đặc	Tạng rỗng	Giác quan	Các mô	Tình cảm
Mộc	Gan	Túi mật	Mắt	Gân	Giận
Hỏa	Tim (tâm)	Ruột non	Lưỡi	Mạch	Vui
Thổ	Lách (tỳ)	Dạ dày	Miệng	Cơ	Yêu
Kim	Phổi (phế)	Ruột già	Mũi	Da, tóc	Khổ
Thủy	Thận	Bàng quang	Tai	Xương	Sợ

Ứng dụng Âm – Dương, Ngũ hành trong chế biến thực phẩm

Từ các mối quan hệ trên, đã định hướng cho việc sản xuất, chế biến và sử dụng thực phẩm chức năng nói riêng và thực phẩm nói chung.

Từ bảng trên ta thấy về vị của thực phẩm:

Vị chua thuộc về “Mộc”, sẽ nhập vào gan, mật.

Vị đắng thuộc “Hỏa”, sẽ nhập vào tâm.

Vị ngọt thuộc “Thổ”, sẽ nhập vào tỳ.

Vị cay thuộc “Kim”, sẽ nhập vào phế.

Vị mặn thuộc “Thuỷ”, sẽ nhập vào thận.

Về màu sắc của thực phẩm:

Màu xanh thuộc “Mộc”, sẽ nhập vào gan, mật.

Màu đỏ thuộc “Hỏa”, sẽ nhập vào tâm.

Màu vàng thuộc “Thổ”, sẽ nhập vào tỳ.

Màu trắng thuộc “Kim”, sẽ nhập vào phế.

Màu đen thuộc “Thủy”, sẽ nhập vào thận.

Có thể nói, lý luận Đông y phát triển nhất trên thế giới là ở Trung Quốc. Một nước cũng nghiên cứu nhiều nhất về các loại thực phẩm chức năng. Trung Quốc đã sản xuất, chế biến trên 10.000 loại thực phẩm chức năng. Có những cơ sở đã xuất hàng hóa là thực phẩm chức năng tới trên 80 nước trên thế giới, đem lại một lợi nhuận rất lớn. Các nước nghiên cứu nhiều tiếp theo là Mỹ, Nhật Bản, Hàn Quốc, Canada, Anh và nhiều nước châu Á, châu Âu.

Vai trò của khoa học công nghệ trong sản xuất

Do khoa học công nghệ chế biến thực phẩm ngày càng phát triển. Người ta càng có khả năng nghiên cứu và sản xuất nhiều loại thực phẩm chức năng phục vụ cho công việc cải thiện sức khỏe. Nâng cao tuổi thọ, phòng ngừa các bệnh mạn tính, tăng cường chức năng sinh lý của các cơ quan cơ thể khi đã suy yếu…

Bằng cách bổ sung thêm “các thành phần có lợi” hoặc lấy ra bớt “các thành phần bất lợi”. Người ta đã tạo ra nhiều loại thực phẩm chức năng theo những công thức nhất định phục vụ cho mục đích của con người.

Nhờ có khoa học công nghệ, con người ta đã khoa học hóa các lý luận và công nghệ chế biến thực phẩm chức năng. Các dạng thực phẩm chức năng hiện nay rất phong phú. Phần lớn dạng sản phẩm là dạng viên, vì nó thuận lợi cho đóng gói, lưu thông và bảo quản.