Tóm tắt:
Probiotics là các vi khuẩn có lợi giúp cân bằng hệ vi sinh đường ruột và hỗ trợ sức khỏe tiêu hóa. Bổ sung probiotics đã chứng minh hiệu quả trong việc giảm tiêu chảy cấp, cải thiện các bệnh lý viêm da dị ứng, và tăng cường chức năng miễn dịch. Sử dụng probiotics đúng liều lượng mang lại hiệu quả lâu dài và an toàn cho cả trẻ em và người lớn, trở thành phương pháp được nhiều chuyên gia khuyến nghị trong chăm sóc sức khỏe hàng ngày. Tìm hiểu thêm về probiotics tại Y học và Sức khỏe và cơ chế hoạt động chi tiết trên Wikipedia.
Bằng chứng y học về hiệu quả của probiotics
Bổ sung probiotics trong điều trị tiêu chảy cấp
Cho đến nay, bổ sung probiotics mang lại hiệu quả trong điều trị tiêu chảy cấp được nghiên cứu nhiều nhất. Kết quả từ các thử nghiệm lâm sàng và các nghiên cứu đa phân tích cho thấy bổ sung L. rhamnosus (Lactobacillius GG) ở giai đoạn sớm của tiêu chảy cấp do Rotavirus có tác dụng rút ngắn thời gian bị bệnh từ 0,5 đến 1,5 ngày. Bổ sung Bifidobacteria (B. lactis) và Lactobacillus (L. rhamnosus) có tác dụng làm giảm tỷ lệ tiêu chảy có ý nghĩa thống kê nhưng hiệu quả phòng bệnh còn có sự khác biệt giữa các nghiên cứu. Ngoài ra, các nghiên cứu còn cho thấy tác dụng giảm bài xuất virus khi điều trị bổ sung L. rhamnosus, L. reuteri và B. lactis khi điều trị dự phòng. Trong một nghiên cứu đa phân tích gần đây trên 34 thử nghiệm lâm sàng ngẫu nhiên, mù đôi có đối chứng đánh giá hiệu quả bảo vệ của probiotics trên tiêu chảy cấp, Sazawal trẻ em tới 57% (95%CI 35% – 71%). Không có sự khác biệt có ý nghĩa thống kê về hiệu quả bảo vệ của L. rhamnosus, L. acidophilus, B. lactis sử dụng riêng lẻ hay phối hợp hai loại vi khuẩn. Giảm thời gian mắc tiêu chảy và thời gian nằm viện cũng được ghi nhận trong nghiên cứu này. Cho tới nay không có nghiên cứu nào ghi nhận thấy sự gia tăng tiêu chảy khi bổ sung probiotics.
Bổ sung probiotics trong điều trị tiêu chảy liên quan đến sử dụng kháng sinh
Một số probiotics có nguồn gốc vi khuẩn có tác dụng làm giảm nguy cơ mắc tiêu chảy do sử dụng kháng sinh ở trẻ em. Kết quả từ 6 thử nghiệm lâm sàng trên 766 trẻ em đánh giá hiệu quả giảm nguy cơ tiêu chảy liên quan với việc sử dụng kháng sinh cho thấy nguy cơ mắc tiêu chảy giảm từ 28,5% xuống còn 11,9% so với nhóm chứng. Hiệu quả phòng ngừa rõ nhất khi sử dụng B. lactis và S. thermophilus bổ sung trong sữa công thức cho trẻ em và L. rhamnosus dạng dược phẩm. Chưa có thử nghiệm lâm sàng nào đánh giá hiệu quả của probiotics trên tiêu chảy do C. difficile ở trẻ em.
Bổ sung probiotics trong điều trị các bệnh lý dị ứng
Tỷ lệ các bệnh viêm da dị ứng, eczema, viêm mũi, viêm kết mạc dị ứng và hen phế quản có xu hướng gia tăng trên toàn cầu, đặc biệt là các nước phát triển. Các tình trạng bệnh này có liên quan đến sự có mặt của các cytokin typ 2 do tế bào T giúp đỡ tạo ra như các IL-4, IL-5 và IL-13 làm gia tăng sự sản xuất IgE và bạch cầu ưa acid. Tín hiệu ban đầu được truyền tới IL-4, IgE, atopy và IL-5 hoạt hóa quá trình viêm của bạch cầu ưa acid có thể xuất phát từ các thành phần của hệ vi sinh đường ruột, để từ đó khởi phát các bước tiếp theo của các chức năng đặc hiệu của hệ miễn dịch mắc phải.
Hai cấu trúc của vi khuẩn là lipopolysaccharid của vi khuẩn Gram âm (endotoxin) và CPG trong deoxyribonucleic acid của vi khuẩn (DNA) có vai trò hoạt hóa gen điều hòa miễn dịch thông qua Toll-like receptor (TLR4 và TLR9) có mặt trên các đại thực bào, tế bào dendric và tế bào biểu mô ruột và tạo ra hiệu quả giảm đáp ứng miễn dịch trên tế bào biểu mô ruột bằng sự ức chế các yếu tố sao chép bằng con đường truyền tin qua yếu tố B. Một số vi khuẩn đặc hiệu của hệ vi sinh đường ruột có vai trò điều hòa các tế bào T điều khiển chịu trách nhiệm cho sự dung nạp đường miệng và ngăn chặn phản ứng dị ứng bằng cách tạo ra các IL-10 và biến đổi yếu tố phát triển (growth factor). Cơ chế tác động này có liên quan tới sự giảm sự tăng sinh của tế bào T giúp đỡ, giảm bài tiết các cytokin tiền viêm, điều khiển các đáp ứng của IgE và giảm phản ứng viêm dị ứng ở ruột. Tuy nhiên, các chủng Lactobacillus và Bifidobacteria khác nhau tạo ra các đáp ứng khác nhau, thậm chí các đáp ứng còn đối nghịch nhau. Vì vậy các vi khuẩn trong hệ vi sinh đường ruột hay trong các probiotics bổ sung vào có thể đóng một vai trò quan trọng trong điều hòa tỷ lệ Th1/Th2 ở niêm mạc ruột. Tương tác vi khuẩn ruột có thể cải thiện sự toàn vẹn của hàng rào bảo vệ ruột nhờ làm giảm tính thấm của ruột, giảm khả năng gắn của các kháng nguyên tiềm tàng và đáp ứng miễn dịch thông qua sự điều hòa đáp ứng của hệ lympho ruột với sự dung nạp kháng nguyên. Kết quả từ các nghiên cứu cho thấy, tỷ lệ Bifidobacteria ở những trẻ có các bệnh lý dị ứng thấp hơn so với những trẻ không bị dị ứng. Bifidobacteria được cho là có vai trò tạo ra sự trung hòa miễn dịch với các kháng nguyên không có nguồn gốc vi khuẩn nhờ ức chế các đáp ứng của Th2 (tiền dị ứng).
Trẻ em bị viêm da dị ứng khi được nuôi bằng sữa sử dụng đạm whey thủy phân có bổ sung LGG hoặc B. lactis mang lại sự cải thiện về lâm sàng đáng kể hơn so với nhóm trẻ chỉ sử dụng sữa thủy phân đơn thuần. Ở nhóm trẻ được bổ sung probiotics, lượng TNF-α và α1-antitrypsin trong phân của chúng giảm hơn so với nhóm chứng. Hơn thế nữa, lượng CD4 (Maker đánh dấu sự hoạt hóa của tế bào T) trong huyết thanh giảm và TGF-β1 (liên quan đến sự ức chế đáp ứng viêm qua IgA và tạo ra sự dung nạp đường miệng) tăng cho thấy các probiotics có vai trò làm giảm quá trình viêm ở ruột. Trong nghiên cứu của Kirjavainen và cộng sự ghi nhận thấy tỷ lệ các vi khuẩn Bacteroides và E. coli trong phân của trẻ được bổ sung B. lactis giảm hơn so với nhóm chứng. Nồng độ IgE huyết thanh có liên quan với số lượng Bacteroides và E. coli ở trẻ có phản ứng dị ứng mạnh. Kết quả từ các thử nghiệm lâm sàng cho thấy việc bổ sung probiotics giúp ổn định chức năng của hàng rào bảo vệ ruột và đóng vai trò quan trọng trong điều hòa các phản ứng dị ứng, vì vậy làm giảm các triệu chứng nặng trên trẻ em bị viêm da dị ứng đặc biệt là các dị ứng có liên quan đến đạm của sữa bò.
Bổ sung probiotics trong điều trị viêm ruột hoại tử
Hệ vi sinh đường ruột của trẻ sơ sinh có vai trò thúc đẩy sự toàn vẹn của hệ miễn dịch, bảo vệ trẻ khỏi nhiễm trùng do các vi khuẩn gây bệnh đường ruột, sản xuất vitamin và thúc đẩy sự trưởng thành của niêm mạc. Trẻ sinh non có nhiều yếu tố nguy cơ làm giảm hoặc chậm sự khu trú các vi khuẩn đường ruột, khu trú các vi khuẩn gây bệnh trong các đơn vị hồi sức tích cực, sử dụng thuốc kháng sinh, thiếu hụt vi khuẩn từ mẹ hoặc không được bú sữa mẹ, niêm mạc ruột chưa trưởng thành. Các bằng chứng trên thực nghiệm cho thấy viêm ruột hoại tử không xảy ra trên các động vật thực nghiệm không có hệ vi sinh đường ruột mà xảy ra khi có những thay đổi về chuyển hóa của vi khuẩn (gia tăng lượng khí hydro). Các quan sát cũng cho thấy sự thiết lập hệ vi sinh đường ruột đầu tiên và thành phần của các vi khuẩn trong hệ vi sinh đường ruột đóng một vai trò quan trọng trong cơ chế bệnh sinh của viêm ruột hoại tử.
Về mặt lý thuyết, hiệu quả đạt được khi bổ sung probiotics cho trẻ sinh non là làm giảm các tác nhân gây bệnh đường ruột, cải thiện cấu trúc và chức năng ruột, tăng cường dinh dưỡng đường ruột và giảm sự phụ thuộc vào nuôi dưỡng ngoài ruột, tăng cường chức năng bảo vệ của hàng rào ruột, giảm nhiễm khuẩn và sử dụng kháng sinh từ đó có tác dụng phòng ngừa viêm ruột hoại tử.
Bổ sung probiotics trong điều trị bệnh lý viêm tại ruột
Có nhiều nghiên cứu lâm sàng và thực nghiệm đánh giá tầm quan trọng của niêm mạc ruột và hệ vi sinh đường ruột trong các đáp ứng viêm tại ruột. Probiotics có nguồn gốc vi khuẩn tham gia vào quá trình giảm viêm ở ruột thông qua ổn định môi trường của hệ vi sinh đường ruột, giảm tính thấm ruột, giảm các kháng nguyên đường ruột và thay đổi tính sinh miễn dịch. Hơn thế nữa, các probiotics còn có tác dụng cải thiện hàng rào miễn dịch của ruột thông qua đáp ứng IgA, điều hòa sự cân bằng giữa các yếu tố chống viêm và tiền viêm.
Kết quả từ các thử nghiệm lâm sàng cho thấy mức độ nặng của bệnh và tình trạng tăng tính thấm của ruột được cải thiện khi bổ sung probiotics LGG trên các trẻ em bị bệnh Crohn. Các nghiên cứu trên người lớn cho thấy khi bổ sung các Lactobacillus (L. casei, L. acidophilus, L. bulgaricus) và Bifidobacteria (B. longum, B. breve, B. infantis) có tác dụng ngăn chặn sự tái phát viêm túi thừa mạn tính.
Tính an toàn và liều lượng probiotics trong thực hành lâm sàng
Phần lớn các chủng vi khuẩn sinh acid lactic được bổ sung trong thực phẩm là các vi khuẩn không gây bệnh, không độc lực và không sinh ra các độc tố. Nhiều chủng Lactobacillus và Bifidobacteria được sử dụng đã được chứng minh có tính an toàn cao trên lâm sàng. Cho tới nay, có trên 70 thử nghiệm lâm sàng đánh giá tính an toàn của sữa hay thức ăn có bổ sung các chủng vi khuẩn này trên hơn 4000 trẻ (cả đủ tháng và non tháng) cho thấy không có tác dụng phụ nào của các probiotics này.
Tình trạng nhiễm Lactobacillus máu từ môi trường, thức ăn hoặc từ phân rất hiếm. Các ca lâm sàng thông báo về tình trạng nhiễm L. rhamnosus (LGG) có thể liên quan đến việc sử dụng probiotics trên các bệnh nhân suy giảm miễn dịch lại càng hiếm hơn.
Trẻ sơ sinh có thể bị các bệnh nhiễm trùng từ các chủng vi khuẩn cư trú trong đường tiêu hóa. Tuy nhiên, Bifidobacteria là chủng vi khuẩn chiếm ưu thế nhất (đặc biệt ở trẻ bú mẹ) trong hệ vi sinh đường ruột của trẻ, cho đến nay chưa có bằng chứng nào về khả năng gây bệnh của Bifidobacteria được thông báo. Bifidobacteria cũng có mặt trong nhiều loại thức ăn đặc biệt là sữa chua được sử dụng trong khẩu phần ăn của trẻ khi trẻ đã cai sữa. Hàng năm có hàng trăm nghìn tấn thức ăn sử dụng hàng ngày trên thế giới có chứa Bifidobacteria được sử dụng cho trẻ khi cai sữa, nhưng không ghi nhận thấy trường hợp bệnh lý nào có liên quan đến nhiễm vi khuẩn huyết.
Các nghiên cứu đánh giá tính an toàn và sự trưởng thành của B. lactis trên trẻ sơ sinh và những trẻ dễ có nguy cơ mắc bệnh như trẻ sinh non, suy dinh dưỡng và trẻ là con của những người mẹ bị HIV/AIDS, không ghi nhận thấy tác dụng phụ hay nhiễm khuẩn nào trên các đối tượng này. Từ những bằng chứng đang có hiện nay, Bifidobacteria đặc biệt là B. lactis là probiotics duy nhất có thể sử dụng cho trẻ sơ sinh và trẻ sinh non.
Lactobacillus, đặc biệt là LGG, là một probiotics có tính an toàn cao và thích hợp để sử dụng cho trẻ em nhỏ và trẻ lớn. Cho đến khi có đủ các bằng chứng an toàn về mỗi loại probiotics đã được sử dụng trên thực hành, không có khuyến cáo sử dụng probiotics đại trà cho các bệnh nhân suy giảm miễn dịch.
Liều lượng probiotics
Mặc dù chưa có nghiên cứu nào xác định rõ liều sử dụng, liều probiotics trong các thử nghiệm lâm sàng khá dao động, khả năng sống được của vi khuẩn trong các thử nghiệm lâm sàng cũng chưa được ghi nhận một cách cẩn thận nhưng kết quả từ các nghiên cứu cho thấy liều lượng dưới 10^7 cfu/ngày (colony forming units) ít hoặc không mang lại được các cải thiện trên lâm sàng. Liều probiotics hàng ngày (phụ thuộc vào phương pháp xử lý và cách thức sử dụng) được sử dụng nhiều nhất trong các nghiên cứu là 10^8 – 10^10 cfu/ngày.
Rất khó có thể quá liều các probiotics có nguồn gốc vi khuẩn vì nó phụ thuộc nhiều vào khả năng sống được và bám sinh vi khuẩn sau khi vào trong cơ thể. Sử dụng các probiotics có nguồn gốc từ các vi khuẩn với liều 10^7 – 10^10 cfu/ngày được cho rằng có thể đảm bảo được khả năng sống cao nhất của các vi khuẩn trong lòng ruột được ghi nhận trong các thử nghiệm lâm sàng. Lượng vi khuẩn có thể dao động tới 10^12 cfu/ml dịch ruột khi tới đoạn ruột xa. Như vậy nếu sử dụng probiotics với liều 10^9 cfu, ước tính khoảng 10^3 cfu sẽ được tăng cường thêm vào trước khi đến đoạn ruột xa (đại tràng). Điều đó chứng tỏ có rất nhiều sự thay đổi về sinh thái học của hệ vi sinh đường ruột và các đáp ứng miễn dịch xảy ra ở đoạn đầu của ruột kích thích sự tăng trưởng của vi khuẩn.
Đọc thêm:
Probiotics là gì? Tác dụng và cơ chế hoạt động của lợi khuẩn
1 comment on “Probiotics – Giải pháp tự nhiên cho tiêu hóa và miễn dịch”